Tết nằm nhà đọc Hồ Quý Ly của tác giả Quốc Ấn, in năm 1974 ở Sài Gòn. Ngậm ngùi thương tiếc vị anh hùng dân tộc có chí khí ngút trời, sự nghiệp hào hùng và mộtkết cục bi thảm.

Với tư cách người đã kết liễu chế độ thái ấp phân liệt Lý-Trần, Hồ Quý Ly là nhà cách mạng có vai trò vĩ đại đối với lịch sử Việt Nam không khác gì Tần Thuỷ Hoàng đối với Trung Quốc.

Ông và tập đoàn chính trị của mình đã thất bại trước bộ máy tuyên truyền của tầng lớp Nho sĩ bảo thủ, ngạo mạn, mê hoặc lòng dân, nhai nhải về một thời xưa cũ. (Bảo sao Thủy Hoàng không đốt sách chôn nho). Cho đến tận đầu thế kỷ XX, một nhà nho là Phan Bội Châu vẫn dương dương tự đắc miệt thị nhà Hồ như phường cướp nước. Một tầm nhìn thiển cận y như những đồng nghiệp om xòm của ông 500 năm trước. Một hệ quả tất yếu, là Phan Bội Châu tự bản thân cũng không biết đến một chương trình cải cách nào, ngoài hô hào quần chúng bạo động. Cho nên Phan Châu Trinh phải mắng cho mãi mà vẫn không sáng ra.

Số phận của Việt Nam dưới triều Hồ cần đặt trong bối cảnh của một nước nhỏ, gắn liền với lục địa Trung Hoa. Mảnh đất nhỏ ấy không có đủ độ độc lập về địa lý để ngăn cản sự can thiệp trực tiếp của một vương triều lớn liền sông liền núi. Cho nên những cải cách không có đủ thời gian làm cho dân tộc trưởng thành. Một thí nghiệm tương tự đã diễn ở Nhật Bản khi Shogun Tokugawa thống nhất xứ sở. Và vì là một đảo quốc, ngăn cách đơn thuần về địa lý, nên đã có thể tự duy trì được việc cải cách và phát triển liên tiếp hàng trăm năm mà không bị can thiệp từ Đại lục. Từ đó hun đúc lên một dân tộc tự cường với văn hoá đặc biệt.

Đây là hai ví dụ đặc thù chứng minh cho thuyết “lịch sử dựa trên sinh thái học” của Tadao Umesao. (Sách này tôi đã dịch và in cách đây 10 năm, nay đã tuyệt bản).

Cho nên, khi nói về lịch sử Việt Nam nói chung, về triều đại Hồ Quý Ly nói riêng, không thể bình luận theo các tiêu chuẩn đạo đức yêu ghét phải trái đúng sai anh hùng mạnh yếu. Mà nên nhìn vào số phận hào hùng bi thảm của một dân tộc, bắt nguồn từ vị trí địa lý, đã chẳng thể nào trưởng thành lên đuợc.

Xét cho cùng, là người con đất Việt, khi thắp ngọn đèn đọc sử dân tộc, luôn luôn cần có một lòng cảm thông cảm thông da diết với tiền nhân.

(Sách này Nguyễn Thế Bách chuyển nhượng cho Phạm Sỹ Thành trước mặt mình, lòng đau như cắt khi nhìn một giai nhân đi lấy chồng, nên đành mượn nàng về dùng trong mấy ngày Tết, trước lễ vu quy)