Khi nói đến tiền, hầu như ai nấy đều nghĩ đến tờ giấy bạc sờ mó, cầm giữ, bỏ túi được. Nhưng liệu các bạn có biết tiền thật như thế chỉ chiếm một tỷ lệ rất nhỏ trong toàn bộ lượng tiền lưu thông trong nền kinh tế? Ví dụ như Mỹ, tổng lượng tiền trong lưu thông là chừng 10.000 tỉ đô la nhưng trong đó chỉ có chừng 1.000 tỉ đô-la là tiền mặt và đa phần là đang nằm ở bên ngoài nước Mỹ. Ngày nay đa phần tiền  giao dịch nằm ở dạng điện tử, ghi trên sổ sách mà thôi nhưng nó vẫn được xem là tiền thật chứ không phải là tiền ảo.

Cái cơ chế tiền đẻ ra tiền cũng làm nhiều người ngạc nhiên. Ví dụ có một người đem 1.000 đô-la gởi vào ngân hàng. Giả dụ ngân hàng chịu quy định phải đưa 10% tiền gởi vào dự trữ bắt buộc thì ngân hàng có quyền đem 900 đô-la đi cho vay. Người nhận vay 900 đô-la này lại gởi nó vào ngân hàng, ngân hàng lại đưa 90 đô-la vào dự trữ còn 810 đô-la lại đem đi cho vay tiếp… Cứ thế, từ 1.000 đô-la ban đầu, hệ thống ngân hàng nay đã đẻ ra thành chừng 10.000 đô-la. Tạo ra tiền từ không khí như thế nhưng nó vẫn là tiền thật chứ chưa phải là tiền ảo.

Quay trở lại chuyện ở Việt Nam cho dễ hình dung. Có lẽ năm rồi ai cũng từng có dịp nghe về gói tiền 30.000 tỉ đồng mà Ngân hàng Nhà nước cung ứng cho ngân hàng để ngân hàng cho người dân và doanh nghiệp vay với lãi suất ưu đãi để mua hay xây nhà xã hội. Ngân hàng Nhà nước lấy đâu ra 30.000 tỉ đồng để làm chuyện này? Đơn giản là ghi có vào sổ sách cho các ngân hàng tham gia, các ngân hàng cứ thế lấy tiền về đem ra cho vay. Nhưng nó cũng không phải là tiền ảo vì Ngân hàng Nhà nước vẫn phải ghi sổ sách; sau này khách hàng trả cho các ngân hàng, các ngân hàng trả lại cho Ngân hàng Nhà nước để nơi này lúc đó mới xóa gói tiền đó đi.

Hiện nay ngoài các cơ chế thanh toán bằng thẻ tín dụng, nơi tiền (bất kể là tiền đồng hay yen Nhật hay euro) chạy qua lại biên giới một cách dễ dàng, cũng đã có những cơ chế thanh toán hầu như dùng một loại tiền ảo, ví dụ như Paypal. Bạn mở tài khoản với Paypal, bỏ tiền vào đó từ đủ loại nguồn như thẻ tín dụng, doanh thu từ bán hàng hay nhận tiền từ bạn bè người thân. Với tiền trong Paypal, bạn có thể mua sắm, chuyển tiền cho người khác, thậm chí đưa tiền về lại tài khoản ngân hàng của mình. Nhưng quy trình này cũng không liên quan đến tiền ảo vì Paypal chỉ cung cấp phương tiện thanh toán chứ bản thân nó không phải là tiền. Suy rộng ra, ngay ở Việt Nam, ngày nay bạn cũng đã có thể sử dụng các phương tiện thanh toán không dính đến tiền như thế, theo kiểu gởi tin nhắn, nạp tiền qua thẻ cào điện thoại di động…

Nhìn chúng rất ảo nhưng không phải là tiền ảo.

Bitcoin đã trở thành một đề tài nóng từ khi giá của một bitcoin vượt mốc 1.000 đô-la vào gần cuối tháng 11.2013 trong khi đầu tháng giá của nó chỉ là 215 đô-la và đầu năm chỉ là 13 đô-la. Hàng trăm bài báo nói về nó đều dành chừng một phần ba để giải thích nó là gì nhưng có lẽ độc giả những bài đó đọc xong cũng vò đầu bức tai chưa hiểu. Để cho đúng bài bản, chúng tôi cung cấp phần giải thích đó ở hộp (box) bên dưới nhưng nên nhớ sự mơ hồ về Bitcoin là một phần nguyên do tại sao nó hấp dẫn mọi người đến thế. Cứ thử tưởng tượng chúng ta giải thích như thế nào đây cho một người ở năm 1975 internet là gì - dù có nói cặn kẽ đến mấy ắt người đó cũng khó lòng hình dung ra. Có lẽ người bình thường như chúng ta cũng không cần hiểu cách Bitcoin được tạo ra, ai tạo ra nó mà chỉ cần nắm một số đặc điểm của Bitcoin.

Giá của nó đang dao động dữ dội. Có lẽ minh họa tốt nhất cho điều này là câu chuyện được nhiều báo tường thuật. Anh chàng  Kristoffer Koch mua 5.000 Bitcoin với giá 27 đô-la vào năm 2009 rồi quên béng nó mất. Nay sực nhớ ra thì số Bitcoin này đã có giá đến 850.000 đô-la (giá lúc báo tường thuật) và Koch bèn bán một phần, đủ tiền mua được căn hộ ở Oslo, Na Uy. Khỏe re!

Câu chuyện này và hàng ngàn mẩu tương tự đã tạo nên cơn sốt đầu cơ Bitcoin làm giá của nó ngày càng tăng vọt. Cộng với tin đồn dân Trung Quốc đang tìm mua Bitcoin để làm phương tiện chuyển tiền ra nước ngoài, việc Thượng viện Mỹ nghe điều trần về nó, rồi Chủ tịch Ben Bernanke của Fed úp mở về việc công nhận nó như một sáng kiến tiền tệ – giá Bitcoin không tăng mới là chuyện lạ. Chỉ có điều đây cũng sẽ là yếu huyệt của Bitcoin. Một đồng tiền mà ai nấy đều muốn cất giữ, không đem ra xài thì chắc chắn nó không phải là đồng tiền đúng nghĩa.

Tương lai của nó là điều đang tranh cãi. Các nhà kinh tế thì ít khi nhất trí với nhau điều gì – bàn về tương lai Bitcoin càng minh họa cho điều này. Một bên cho rằng Bitcoin là loại tiền tệ của tương lai khi không ngân hàng trung ương nào kiểm soát được nó, không nước nào lạm dụng chính sách tiền tệ để gây ra lạm phát. Bitcoin làm cho việc thanh toán trực tuyến ngày càng dễ dàng, không tốn kém chi phí cho các bên trung gian như thẻ tín dụng. Bitcoin sẽ làm cho nền kinh tế tri thức thật sự cất cánh khi người ta có được phương tiện giao dịch lý tưởng, từ việc trả tiền để đọc một bài báo đến góp tiền cho một dự án đầu tư đầy tiềm năng – tất cả chỉ bằng cái bấm chuột hay lắc chiến điện thoại di động. 

Bên kia thì cho rằng Bitcoin là cơn sốt kiểu nước hoa Thanh Hương hay phong trào nuôi chim cút ngày xưa, là một sự đầu cơ trắng trợn, ai cũng muốn xí phần nên bây giờ là giai đoạn bong bóng  phình  ra, người sau trả tiền cho người trước để nuôi cơn sốt Bitcoin thêm một thời gian nữa. Bitcoin không có giá trị sử dụng mà chỉ có giá trị do những người trao đổi nó với nhau gán lên - trước sau gì nó cũng sụp đổ và lúc đó, sự mất mát của người giữ nó sau cùng sẽ rất lớn.

Hiện đang có nhiều nơi nhảy vào khai thác Bitcoin theo đủ kiểu. Hàng loạt trang web đã được nhanh chóng đẻ ra để tận dụng cơn sốt Bitcoin. Chúng ăn theo Bitcoin theo đúng từng lãnh vực. Đầu tiên là loại trang mời tham gia cộng đồng “khai thác” Bitcoin. Kế đến là loại mua bán Bitcoin mà Việt Nam cũng đã có khá nhiều (cái hay là đa phần đều làm ra vẻ khó tham gia, mua Bitcoin cũng không phải là chuyện dễ). Sau đó là các phần mềm để tự động hóa hay đơn giản hóa các quy trình liên quan đến Bitcoin. Lời khuyên của các chuyên gia từ nhiều nguồn là người dùng hãy thận trọng khi giao dịch với các trang web này. Cũng còn một loại nữa là các nơi đang tìm cách cho ra đời các loại tiền ảo tương tự như Bitcoin, loại này thì càng cần phải cảnh giác hơn nữa.

Bitcoin thường bị gán với các hoạt động mờ ám. Bởi khả năng giữ bí mật cho mọi giao dịch, Bitcoin là đồng tiền lý tưởng cho giới rửa tiền, giới mua bán ma túy. Thật vậy, trước khi Bitcoin trở thành cơn sốt, giao dịch Bitcoin chủ yếu là với trang web The Silk Road, là nơi bán tân dược không có phép. Tuy nhiên, trong thực tế hiện nay mọi giao dịch liên quan đến Bitcoin đều được ghi lại chi tiết trong cuốn sổ “block chain” mà bất kỳ ai cũng có thể truy cập cho nên nói Bitcoin là phương tiện rửa tiền là không chính xác. Chỉ có điều dân xài Bitcoin thường có tư tưởng phi chính phủ, chống lại mọi sự kiểm soát, ủng hộ cho tự do tuyệt đối nên chung quanh nó mang màu sắc “phi chính thống”.

Nói tóm lại cái thúc đẩy Bitcoin ban đầu có thể là sự chống đối hệ thống ngân hàng chính thống, trong bối cảnh khủng hoảng tài chính bộc lộ lòng tham của giới tài phiệt. Cộng đồng Bitcoin ban đầu có thể có mong muốn xây dựng một đồng tiền ảo “phi chính phủ” thật sự. Nhưng cái thúc đẩy Bitcoin hiện nay là lòng tham của các bên tham gia, tương tự như làn sóng đi tìm vàng ở nước Mỹ thời xưa. Trong bối cảnh đó, Bitcoin đúng ra là một thứ tài sản ảo hơn là tiền tệ ảo.

Lịch sử đã cho thấy tiền luôn luôn là công cụ của chính quyền. Khả năng in tiền (dù trực tiếp như ngày xưa hay gián tiếp như hiện nay) đều là một sức mạnh mà không một chính phủ nào muốn để lọt vào tay ai khác. Vì thế cho dù các chính phủ hiện nay có nêu quan điểm như thế nào đi nữa, chắc chắn họ sẽ tìm cách ngăn cản Bitcoin trong tương lai nếu nó đe dọa đến khả  năng in tiền của ngân hàng trung ương nước họ.

Thứ hai, công nghệ tin học đã có những bước tiến khổng lồ trong mấy thập niên gần đây. Cho nên những miêu tả rằng việc “khai thác” Bitcoin cần những cổ máy mạnh khổng lồ có thể sẽ không còn đúng nữa trong tương lai gần. Lúc đó giành quyền khai thác Bitcoin dựa vào cái gì? Ngay cả hiện nay khi một nguồn lực to lớn đổ vào việc “khai thác” Bitcoin thì liệu có lãng phí hay không? Tiền hiện đại dựa trên nguyên tắc, ghi có cho bên này thì phải ghi nợ cho bên kia để cân đối - Bitcoin không theo nguyên tắc này, liệu có tồn tại được chăng?

Tiền lúc nào cũng có đủ ba chức năng: phương tiện thanh toán, đơn vị kế toán, lưu trữ giá trị. Bitcoin chưa trở thành phương tiện thanh toán dễ dàng nên chưa phải là tiền tệ thật sự. Cái nguyên tắc vật thay thế phải tốt hơn vật nó thay thế thì mới có cơ may phát triển đã không áp dụng được với Bitcoin. Các loại tiền tệ ngày nay vẫn hữu dụng hơn rất nhiều lần so với Bitcoin thì không lý gì nó có khả năng thay thế tiền thật. Bitcoin có giá trị khi người dùng cho là nó có giá trị – cái giá trị này không được ai bảo chứng cả. Vì thế tương lai của Bitcoin luôn luôn hàm chứa sự bất định, sự rủi ro mất trọn giá trị rất lớn.

Tuy nhiên Bitcoin có vai trò của nó. Nó là hồi chuông cảnh tỉnh cho các nước cứ sử dụng quyền in tiền để dùng nó như một sắc thuế đánh lên đầu người dân thông qua lạm phát. Nó là tiền đề cho những loại tiền tệ mới ra đời, nơi quyền lực kiểm soát tiền tệ được chia đều giữa người dân và chính quyền để không ai lợi dụng được ai. Nó là một hình thức thúc đẩy cạnh tranh với giới chức thẩm quyền: nếu anh không làm tốt vai trò của anh, tôi sẽ có cái để thay thế. Nên nhớ Bitcoin ra đời cùng với sự bùng nổ khủng hoảng tài chính toàn cầu vào năm 2008 – và đó không phải là điều ngẫu nhiên.