Có một lần Khổng Tử đến thỉnh đạo Lão Tử. Lão Tử nói: “Lương cổ thâm tàng nhược hư, quân tử thịnh đức dung mạo nhược ngu”, ý nói rằng người mà buôn bán giỏi thường khéo giữ của quý khiến người ngoài tưởng như họ không hề có gì, người quân tử có đức tính dung mạo khiêm cung giống như kẻ ngu ngơ. Xem chừng đó chính là một triết lý lớn của đời người. 

Vì sao người trí lại giả ngu? Con người hiện đại có lẽ ít ai lý giải nổi. Người ta nghĩ rằng có tài năng thì phải bộc lộ hết ra ngoài, chứng minh với xã hội để mưu cầu tiến thân. Nhưng cổ nhân thực sự cho rằng cách xử thế “giả ngốc” mới là vẹn toàn nhất.

Trước hết, đó là biểu hiện của sự tu dưỡng, hàm dưỡng và khiêm nhường. Ngoài ra, người ta cho rằng kẻ ỷ vào tài sẽ nguy khốn vì tài, ỷ vào danh thậm chí sẽ mất mạng vào danh. Nguyễn Du chẳng phải đã nói: “Có tài mà cậy chi tài. Chữ tài liền với chữ tai một vần” đó sao?

Cuộc đời sống động của Tăng Quốc Phiên, đại thần nổi danh triều đại nhà Thanh sẽ cho bạn một cái nhìn cụ thể, rõ ràng hơn về đạo lý ấy.

“Đầu óc đần độn như ngươi thì đọc sách gì kia chứ?”

Làng Tương Hương có lưu truyền một câu chuyện cười như sau. Tương truyền, Tăng Quốc Phiên đọc sách ở nhà, chỉ một đoạn văn ngắn ngủi mà đọc đi đọc lại hồi lâu vẫn không sao thuộc được. Một tên trộm định bụng chờ ông ngủ say, thừa cơ lẻn vào khoắng đồ. Nhưng trời đã khuya lắm rồi mà đợi mãi đợi mãi vẫn thấy ông chong đèn, không chịu đi ngủ.

Cuối cùng, tên trộm sốt ruột, không đợi thêm được, bèn nhảy ra khỏi chỗ nấp, lớn tiếng quát: “Đầu óc đần độn như ngươi thì đọc sách gì kia chứ?”. 

Câu chuyện cười này cũng có nguyên do của nó. Tư chất bẩm sinh của gia tộc họ Tăng vốn không xuất sắc gì cho lắm. Cha của Tăng Quốc Phiên là Tăng Lân Thư thi tú tài 17 lần, mãi tới năm 43 tuổi mới may mắn đỗ.

Vậy đầu óc Tăng Quốc Phiên thực sự đần độn đến thế sao? 

Kỳ thực Tăng Quốc Phiên là người vô cùng thông minh nhanh trí, là trọng thần của triều Thanh trong buổi loạn lạc. Ông là một chuyên gia quân sự, nhà chiến lược cao minh. Năm 1851, nghĩa quân Thái Bình Thiên Quốc nổi dậy, cả nước chấn động, bó tay không tìm ra kế sách đánh dẹp. Quân Thái Bình chỉ trong vòng nửa năm đã chiếm cả một vùng phía nam Trường Giang. Sau lại đánh chiếm Nam Kinh, dựng đô, xưng hiệu.

Năm 1853, Tăng Quốc Phiên lập tức thành lập đội Tương Quân (đội quân làng Tương Hương), phụng mệnh Hoàng đế đi đánh dẹp quân Thái Bình. Tương Quân sau này trở thành đạo quân chủ chốt, có vai trò quan trọng nhất trong cuộc chiến giữa quân triều đình và quân Thái Bình. 

Khi ấy từ Hoàng đế đến các quan đại thần đều tuyệt vọng, bi quan. Triều đình Mãn Thanh như rắn mất đầu, không thể đưa ra nổi một đối sách. Tăng Quốc Phiên bèn đề xuất dẹp yên quân Thái Bình bằng chiến lược “Từ trên đánh xuống với khí thế như vũ bão“. Ông muốn giành lại Vũ Xương, sau đó khống chế vùng trung du sông Trường Giang, tiếp đó nhắm đến Cửu Giang, An Khánh, cuối cùng thì tấn công vào Thiên Kinh (tức Nam Kinh). 

Chiến lược này đã tỏ rõ sự lợi hại. Năm 1864, Tương quân vây đánh Nam Kinh. Trải qua nhiều trận chiến gian khổ, cuối cùng cũng hạ được thành. Thái Bình Thiên Quốc chính thức chấm dứt vai trò trên vũ đài lịch sử. Tăng Quốc Phiên trở thành trọng thần hưng quốc, được triều đình phong thưởng, thăng chức rất hậu.

Giã từ công danh trên đỉnh vinh quang

Xưa nay những bậc công thần giỏi nắm bắt thế sự, biết tiến biết thoái như Tăng Quốc Phiên thật sự không nhiều. Sau khi tiêu diệt quân Thái Bình, công danh, sự nghiệp của ông chính là như diều gặp gió. Nhưng ông không vì thế mà trở nên cao hứng, trái lại cứ điềm nhiên như không. Ông đã sớm đoán trước nguy nan, cái bẫy của danh lợi, kiên quyết dâng sớ xin từ chối chức vị nắm quyền lớn thống lĩnh bốn tỉnh. Ông cũng hết sức quyết đoán bãi bỏ Tương quân, vốn là nền tảng quyền lực của mình.

Cả một đời của ông là “ra trận làm tướng soái, vào triều làm tể tướng”. Trong chốn quan trường, những người thành công mà lại bảo vệ được thân mình như ông quả thật không nhiều. Tăng Quốc Phiên tinh thông thao lược ở cả chiến trường lẫn quan trường, có bản lĩnh của một cao thủ Thái cực, rất giỏi hóa giải những vấn đề hóc búa một cách tài tình. 

Trong nhật ký của Triệu Liệt Văn, trợ ký của Tăng Quốc Phiên, có ghi lại một tình tiết như sau:

Đang lúc Tăng Quốc Thuyên (em trai Quốc Phiên) chưa đánh hạ được Nam Kinh, triều đình định hạ lệnh cho Lý Hồng Chương hiệp trợ tấn công.

Lý Hồng Chương một mặt không muốn giành lấy công đầu của anh em nhà họ Tăng để lấy lòng, mặt khác lại muốn đẩy trách nhiệm kháng chỉ cho họ Tăng. Bởi vậy, họ Lý đã lén lút giải thích khắp nơi và làm nhiều chuyện mờ ám. 

Tăng Quốc Phiên bèn gửi cho Hoàng đế một bản tấu với lời lẽ khiêm nhường, kiên quyết mời Lý Hồng Chương đến đối chất, không mong có công, chỉ mong không bị hiểu lầm, lời lẽ chân thành tha thiết, rất mực điềm tĩnh.

Âm mưu của họ Lý chỉ liếc mắt thoáng qua là có thể nhận ra ngay. Triệu Liệt Văn đánh giá rằng biện pháp này của Tăng Quốc Phiên thẳng thắn, rõ ràng, mà lại cao minh hơn Lý Hồng Chương gấp bội.

Chỉ riêng điều này cũng có thể thấy rằng, sự tinh anh của họ Tăng đã đạt đến tầng thứ cao nhất, quả là người thường không thể sánh kịp. Chính sự “ngốc nghếch” xuất chúng này đã tạo nên sự tinh anh, sáng suốt và cao minh xuất sắc của Tăng Quốc Phiên.

Tư tưởng triết học của Tăng Quốc Phiên cũng rất độc đáo, chính là sùng bái sự ngốc nghếch. Ông nói rằng: “Kẻ ngốc nghếch nhất thiên hạ có thể thắng người thông minh nhất thiên hạ”. 

Tăng Quốc Phiên có thể tinh thông khoa cử đều là dựa vào “sức mạnh của sự ngốc nghếch”. Cha ông yêu cầu ông nếu không hiểu câu trước thì